ÇEK VE ÇEKİN KARŞILIKSIZ ÇIKMASI

Çek, ticari işlemlerde ve günlük hayatta sıklıkla kullanılan bir ödeme aracıdır. Kısaca özetlemek gerekirse, bir bankanın çek hesabına sahip bir müşterisi tarafından düzenlenen çek, belirli bir miktar paranın belirli bir tarihte bir üçüncü tarafa ödenmesini talep eder. Çekler, ticari işlemlerde nakit paranın yerini alarak ödeme süreçlerini kolaylaştırır. Ancak çekin tahsil edilebilmesi için keşidecinin hesabında yeterli bakiye bulunması gereklidir. Aksi halde, çek karşılıksız kalabilir ve bu durum, yasal yaptırımlara neden olur.Çekler, güvenilir bir ödeme aracı olarak kullanıldığında ticaretin ve iş ilişkilerinin gelişmesine katkı sağlar. Ancak kötü niyetli kullanım ve karşılıksız çekler gibi sorunlar da yaşanabilmektedir. Bu nedenle, çek kullanımı sırasında dikkatli olunmalı ve çekin düzenlendiği kişi veya kurumun güvenilirliğinden emin olunması gereklidir. Avantajları ve dezavantajlarının değerlendirip ödeme aracı olarak kullanılmasında fayda vardır.

ÇEKİN TEMEL UNSURLARI NEDİR?

1. Çeki Düzenleyen (Keşideci):

Çeki yazan ve ödeme taahhüdünde bulunan kişidir. Keşidecinin çek hesabı, çeki düzenleyen bankada bulunur. Çekin ödenmesi için gerekli talimatı veren keşideci, bu ödeme aracının ödeneceği tutarı ve ödeme yapılacak kişiyi (hamili) belirler. Keşideci, genellikle bir banka hesabına sahip olan ve bu hesabından ödeme yapmayı taahhüt eden kişidir. Çekin üzerinde keşidecinin adı, soyadı veya ticari unvanı ile imzası bulunur. Bu imza, çekin geçerliliği için zorunludur. Keşideci, çekin düzenlendiği tutarın belirtilen tarihte ödeneceğini taahhüt eder. Çeki alan kişi, belirtilen tarihte bu tutarı tahsil etmeyi bekler. Keşideci, çekin karşılıksız çıkması durumunda yasal olarak sorumludur. Bu durumda, çek hamilinin yasal haklarını korumak için çeşitli hukuki yollar mevcuttur. Keşideci, ticari ve kişisel işlemlerde güvenilir bir ödeme aracı olarak çek kullanırken, çekin ödeneceği tarihte hesabında yeterli bakiye bulunmasına dikkat etmelidir.

2. Çeki Ödeyecek Banka :

Çekte; Muhatap, mutlaka bankadır. Dolayısıyla, çekin temel unsurlarından bir tanesi de çekin üzerindeki tutarı ödemekle yükümlü olan bankadır. Bu banka, keşidecinin çek hesabının bulunduğu bankadır. Çeki ödeyecek banka, aynı zamanda muhatap banka olarak da adlandırılır. Keşideci, bu bankaya çekin üzerinde yazılı olan tutarı belirli bir kişiye veya kuruma ödemesi talimatını verir. Çeki ödeyecek banka, çeki hamiline ödemekle yükümlüdür. Ancak bu ödeme, keşidecinin hesabında yeterli bakiye bulunması koşuluyla yapılır. Eğer yeterli bakiye yoksa, çek karşılıksız kalabilir. Çeki ödeyecek banka, çekin ibraz edilmesi durumunda çekin doğruluğunu ve keşidecinin hesabında yeterli bakiye olup olmadığını kontrol eder. Eğer çekin geçerli olduğu ve yeterli bakiye bulunduğu tespit edilirse, çek hamiline ödeme yapılır. Çeki ödeyecek bankanın yükümlülükleri ve sorumlulukları, ilgili yasal düzenlemelerle belirlenmiştir. Çekin karşılıksız çıkması bakımından akla gelen ilk sorumluluk ise muafiyet bedelidir. Güncel muafiyet bedeli 6.000,00-TL’dir. Çekin karşılıksız çıkması halinde banka bu tutarı hamile öder.

3. Çeki Alan Kişi (Hamil):  

Çekin üzerinde belirtilen tutarı tahsil edecek olan kişidir. Çeki teslim alan ve ödemenin yapılacağı kişiyi ifade eden terim "hamil"dir. Hamil, çek üzerinde belirtilen tutarı tahsil edecek olan kişidir. Çeşitli çek türlerine göre, alacaklının ismi çek üzerinde yazılı olabilir veya olmayabilir.

a- Nama Yazılı Çek:

• Bu tür çeklerde alacaklının ismi çekin üzerinde açıkça belirtilir.

• Emre yazılı değildir, ya da menfi emre kaydı gibi benzer ve aynı anlama gelen ifadeler barındırır

• Çekin sadece belirtilen kişi veya kurum tarafından tahsil edilmesi mümkündür.

• Nama yazılı çeklerin devredilmesi, alacağın temliki ile devredilebilir. Yazılı bir temlik beyanı ve çekin teslimi gerekir.

• Çeki devredenin çekte belirtilen tutarın karşılıksız çıkması halinde çek hamiline karşı sorumluluğu yoktur

• Ciro ile devredilmesi mümkün değildir, nama yazılı çekte devir beyanı çeke veya ek bir kağıda yazılabilir (devredenin el yazısı şarttır)

b. Emre Yazılı Çek:

• Emre yazılı çeklerde de alacaklının ismi belirtilir, ancak bu çekler daha kolay devredilebilir.

• Çek üzerinde "emrine" ifadesi bulunur ve alacaklı çekin arkasını imzalayarak (ciro ederek) çeki bir başkasına devredebilir. Senedin arka yüzünde de yer kalmaması halinde senede ilave ‘’ALONJ’’ üzerine yazılarak da ciro yapılabilir.

• Ciro tüzel kişi bakımından yetkili kişi veya organ tarafından yapılır. Cirodaki imza yetkili temsilcisinin imzası değilse bu ciro hukuken geçerli değildir.

• Bu tür çekler ticarette yaygın olarak kullanılır.

c. Hamiline Yazılı Çek:

• Hamiline yazılı çeklerde alacaklının ismi çek üzerinde belirtilmez. Çekin üstünde kimin lehine düzenlediği hakkında belirsizlik var ise çek hamiline yazılmış olarak kabul edilir.

• Çeki elinde bulunduran (hamil) kişi, kimlik doğrulaması yapılarak ödemeyi tahsil edebilir.

• Bu çekler, devredilmesi ve tahsil edilmesi en kolay çek türlerindendir.

• Hamiline yazılı çeklerde çekin üzerinde "hamiline" ifadesi bulunur.

Okur için not : Poliçe ve bono hamiline düzenlenemezken çekler hamiline düzenlenebilir.

Bu farklı çek türleri, kullanım amacına ve güvenlik gereksinimlerine göre seçilmesi gereklidir. Nama ve emre yazılı çekler, alacaklının belirli olduğu ve ödeme güvenliğinin daha yüksek olduğu durumlarda tercih edilirken, hamiline yazılı çekler daha esnek ve kolay devredilebilir olduğundan günlük ticari işlemlerde yaygın olarak kullanılır.

4. Çekin Tutarı:

Çekin üzerinde yazılı olan ve ödenecek para miktarıdır. Çekin tutarı belirlenirken ve çek kullanılırken dikkat edilmesi gereken birkaç önemli nokta vardır. Öncelikle çekin üzerindeki tutar rakam ve yazı ile yazılır. İki tutar arasında uyuşmazlık olması halinde yazı ile yazılan tutar geçerlidir. Çekte yazılacak tutarın açık ve net yazılması tavsiye edilir, tutarın başında ve sonunda # işareti eklenmesinde fayda vardır. Çek üzerinde silinti, kazıntı veya düzeltme yapılmamalıdır; yapıldığı takdirde paraf atılması gerekmektedir. Ancak yine de en güvenli yol yeni bir çek yazılmasıdır. Çek üzerinde tutarın hangi para biriminde olduğuna dair bilgi olması gerekmektedir. Döviz çekleri olması halinde anlaşmaya bağlı olarak USD, EUR gibi birimler eklenebilmektedir.

5. Çek Defteri ve Seri Numarası:

Çek defteri, bankalar tarafından müşterilerine verilen ve belirli sayıda çek yaprağı içeren bir defterdir. Çek defteri, keşidecinin (çek düzenleyenin) çeşitli ödeme işlemlerinde kullanması için tasarlanmıştır. Her çek defterinde, genelde 10, 25 veya 50 çek yaprağı olur. Her bir çek yaprağının bedeli güncel olarak 55,00-TL’dir. Her bir yaprak, ayrı bir çek olarak kullanılır. Çek defteri, keşidecinin direkt hesabı ile ilişkilidir. Genelde çek defterini veren bankanın Logosunu ve şubesinin bilgisini içerir.

Çeklerin her biri, çek defterinde benzersiz bir seri numarasına sahiptir. Bu seri numara çekin benzersizliğini sağlar. Her çek yaprağının kendine özgü bir seri numarası vardır. Böylece çeklerin karışmasına ya da daha da kötüsü sahtecilik riskini önlemeye çalışılır.

Bu numara, çekin takibini ve doğrulanmasını sağlar. Gelişen bankacılık sistemi ile banka veya işletmeler, çekin geçerliliğine veya diğer hususlara bakarken bu numarayı kullanırlar. Çek defterinde düzenli sıralama hakimdir. Yani, çek yaprakları seri numaralarına göre sıralanmıştır. Bu numaralar genelde ardışık artan düzendedir. Okuru burada bilgilendirmek gerekir ki, çek defterinin güvenli bir yerde saklanması önemlidir. Çalınması veya kaybolması halinde bankaya derhal bildirilmesi gerekmektedir. Her çek yaprağının seri numarası ayrıca kaydedilmeli ve hangi çeklerin nereye kullanıldığın takibi yapılmalıdır. Böylece kullanılan çeklerin çalınması veya kaybolması halinde tespit edilebilmesi mümkün hale gelir.

6. Keşideci İmzası:

Keşidecinin imzası, bir çekin geçerli olabilmesi için keşidecinin (çeki düzenleyen kişinin) çekin üzerine attığı imzadır. Bu imza, çekin üzerindeki bilgilerin doğru olduğunu ve keşidecinin ödeme taahhüdünü onayladığını gösterir. İmza, çek üzerindeki tüm bilgilerin doğruluğunu ve keşidecinin ödeme taahhüdünü onaylar. İmza, çekin sahtecilik ve dolandırıcılık risklerine karşı korunmasını sağlar. Bankalar, çeki öderken keşidecinin imzasının doğruluğunu kontrol eder. Keşidecinin çek üzerindeki imzası, bankadaki imza örneğiyle (imza sirküleri) tutarlı olmalıdır. Farklı veya tutarsız imzalar, çekin geçersiz sayılmasına neden olabilir. Burada bir diğer konu da, çeki imzalayan kişi, çek hesabı üzerinde yetkili olmalıdır. Kurumsal hesaplarında ise imza yetkisine sahip kişiler belirlenmiş olmalıdır ve bu kişiler dışındaki imzalar geçersiz sayılabilir. Çekteki imza, çek üzerinde belirlenen imza alanına atılmalıdır. Yanlış yerlere atılan imzalar, çekin geçersiz olmasına neden olabilir. Peki kimler imzayı kontrol eder? Bu sorunun cevabı kaçınılmaz olarak ilk akla gelen bankalardır; çeki kabul eden bankalar yani muhatap banka, keşidecinin imzasını kontrol eder ve bankadaki imza örnekleriyle karşılaştırır. İmza uyumsuzluğu tespit edilirse, banka çekin ödemesini yapmayabilir. Bu noktada bir diğer kontrol etmesi gereken kişi veya kurumlar da; çeki kabul edenlerdir. Şüpheli bir imza durumunda çeki kabul etmeyebilirler veya bankadan doğrulama isteyebilirler. İmza önemli bir detay olup, bir çok kişiyi cezai anlamda da etkilemektedir. Örneğin imzanın sahte olması tespit edilirse hukuki süreç başlatılır ve ciddi yasal yaptırımlar uygulanır. Sahte imza atan kişinin, keşideciye ve çekin hamiline karşı sorumluluğu saklıdır. İmza sadece sahtelik anlamda değil ayrıca yukarıda anıldığı üzere artık sorumluluk anlamında da onaylayıcı etkiye sahiptir. Keşideci, yazdığı çekten sorumlu değilken, artık imzası ile sorumlu hale gelmiştir; hal böyleyken imza sahibi keşidecinin, karşılıksız çıkan çek için para cezasının yanında hapis cezasına kadar varan cezai yaptırım ile karşılaşabilir.

7. Çek Tarihi:

Süresi içerisinde ibraz edilmeyen çek, kambiyo senedi vasfını yitirir. Okurun burada bu açıklamaya dikkat etmesi gerekir. Kambiyo senedinin vasfını yitirilmesi ile birlikte artık kambiyo senedine özgü icra takibi başlatılamaz.

İbraz süresi Türk Ticaret Kanunu’nun 796. Maddesinde açıklanmıştır:

‘’

 MADDE 796- (1) Bir çek, düzenlendiği yerde ödenecekse on gün; düzenlendiği yerden başka bir yerde ödenecekse bir ay içinde muhataba ibraz edilmelidir.

(2) Ödeneceği ülkeden başka bir ülkede düzenlenen çek, düzenlenme yeri ile ödeme yeri aynı kıtada ise bir ay ve ayrı kıtalarda ise üç ay içinde muhataba ibraz edilmelidir. Bu bakımdan, bir Avrupa ülkesinde düzenlenip de Akdenize sahili bulunan bir ülkede ödenecek olan ve aynı şekilde Akdenize sahili olan bir ülkede düzenlenip bir Avrupa ülkesinde ödenmesi gereken çekler aynı kıtada düzenlenmiş ve ödenmesi şart kılınmış sayılır.

(3) Birinci ve ikinci fıkralarda yazılı süreler, çekte yazılı olan düzenlenme tarihinin ertesi günü başlar.

''

Çekte vade var mıdır? Çekte vade yoktur. Çek görüldüğünde ödenir. Ancak ticari hayatta bu uygulama farklı teamüller gerçekleştirilmiştir. Farklı teamüller ile, artık kanunda uygulamaya yönelmiştir. Şöyle ki, çekin keşide tarihi gerçek anlamda çekin keşide tarihi olması gerekmektedir. Ancak, uygulamada sanki ilerideki tarihteymiş gibi çek düzenlenir, böylelikle ortaya ‘’ vade ‘’ çıkartılır. İleri düzenlenme tarihli çek artık uygulamada ve kanunda kabul edilmiş bir hale gelmiştir. Çünkü ileri tarihli çekin bankaya ibrazı mümkün değildir.

''

Çek Kanunu, geçici madde 3/5

31/12/2025 tarihine kadar, üzerinde yazılı düzenleme tarihinden önce çekin ödenmek için muhatap bankaya ibrazı geçersizdir.

’’

Böylece, yukarıda anılı tarihe kadar, çek ileri tarihli düzenlenmiş olsa da bankaya ibraz edilemez böylelikle hukuki sonuçları da ortaya çıkartmaz.

İleri tarihli çekin tarihi gelmeden görüldüğünde ödendiği halde, ciddi ekonomik sonuçları olmuştur. İlerdeki tarih gelmeden, hamil bankaya ibraz ettiğinde hesabında yeterli miktarda parası olmayan kişi veya kurumlar hakkında karşılıksız çekten dolayı cezai yaptırımlar uygulanmıştır. Ancak anıldığı üzere artık ileri tarihli olan çekin, tarihinden önce bankaya ibrazı mümkün değildir.

8. Alacaklı İsmi (Eğer Belirtilmişse):

Nama veya emre yazılı çeklerde alacaklının ismi doğru ve eksiksiz yazılmalıdır. Hamiline yazılı çeklerde ise bu kısım boş bırakılır. (Yukarıda detaylı açıklanmıştır.)

ÇEKİN ZAMANAŞIMI SÜRESİ NEDİR?

Türk Ticaret Kanunu’na göre, çeklerde zamanaşımı süresi 3 yıldır. Bu süre, çekin ibraz süresinin bitiminden itibaren hesaplanır. Zamanaşımı dolduktan sonra, çekin hukuken tahsil edilebilirliği ortadan kalkar. Çek ile ilgili dava açılması veya icra takibi başlatılması halinde zamanaşımı kesilir.

KARŞILIKSIZ ÇEK NEDİR?

Kanunda belirlenen ibraz süresi içerisinde, muhatap bankaya ibrazı yapılmış ancak bankada keşidecinin hesabında yeterli karşılığı bulunmayan çek için karşılıksız çek denilmektedir. Karşılıksız çek hakkında cezai yaptırımı düzenlemeler Çek Kanunu’nun 5. Maddesinde yer almaktadır.

''

MADDE 5 – Üzerinde yazılı bulunan düzenleme tarihine göre kanuni ibraz süresi içinde ibrazında, çekle ilgili olarak “karşılıksızdır” işlemi yapılmasına sebebiyet veren kişi hakkında, hamilin şikâyeti üzerine, her bir çekle ilgili olarak, binbeşyüz güne kadar adli para cezasına hükmolunur …

’’

Karşılıksız çekte şikayet süresi, bankaya başvurulduğu (öğrenildiği andan itibaren 3 aydır). Şikayet için sürenin yanında dikkat edilmesi gereken bir diğer hususta, bankanın çek hakkında ‘’ karşılıksızdır ’’ şerhinin vermesidir. Karşılıksızdır şerhi olmayan çek için şikayet yoluna gidilemez.Karşılıksız çek için görevli mahkeme, icra ceza mahkemesidir.